គេសង្កេតឃើញទន្លេវែងៗច្រើនហូរកាត់តំបន់ទំនាបធំល្វឹងល្វើយ ។ ទ្វីបដែលមានទន្លេធំៗហូរកាត់មាន ៖ អាស៊ី អាព្រិច អាមេរិច និងទ្វីបអឺរ៉ុប ។ នៅទ្វីបអឺរ៉ុបទន្លេភាគច្រើនតូចហើយខ្លី ។ ជាទូទៅតំបន់នៅក្បែរដងទន្លេមានប្រជាជនរស់នៅច្រើន ។ គេសង់ផ្ទះលើត្រើយសងខាងទន្លេហើយធ្វើការទាក់ទងគ្នាដោយទូកសាឡាង និងស្ពានដែលជាមធ្យោបាយងាយស្រួលធ្វើទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មគ្រប់ប្រភេទ ។ ទន្លេវែងបំផុតក្នុងពិភពលោកគឺទន្លេនីល (ទ្វីបអាព្រិច) ប្រវែង៦៦៩៥គីឡូម៉ែត្រ ហើយទន្លេដទៃតាមលំដាប់បន្ត គឺទន្លេអាប់ភឺរអាម៉ាសូន (អាមេរិចខាងត្បូង) ប្រវែង៦៥៧០គីឡូម៉ែត្រ មីស៊ីស៊ីបពី មីស៊ូរី (អាមេរិកខាងជើង) ប្រវែង៦០២០គីឡូម៉ែត្រ ទន្លេចាងយ៉ាង រឺយ៉ង់សេ (អាស៊ី) ប្រវែង៥៤៧១គីឡូម៉ែត្រ ទទន្លេអុបអ៊ីទីស (រូស៊ីអាស៊ីខាងជើង) ប្រវែង៥៤១០គីឡូម៉ែត្រ ទន្លេ រឺយ៉ូដឺឡាប្លាតា (នៅអាហ្សង់ទីន) ប្រវែង ៤៧០០គីឡូម៉ែត្រ ទន្លេមេគង្គប្រវែង ៤៥០០និងទន្លេវុលហ្គា (រូស៊ី) ប្រវែង៣៥៣០គីឡូម៉ែត្រចំពោះទន្លេ វែងៗនៅអឺរ៉ុបមានទន្លេដានុប ប្រវែង២៨៦០គីឡូម៉ែត្រ ទន្លេរុំាង ប្រវែង ១០២០គីឡូម៉ែត្រ និងទន្លេល័រ ប្រវែង ១០២០គីឡូម៉ែត្រ ។

នៅក្នុងផែនដីយើង កាលពីមុនមានសម័យកាលកើតធ្យូង ។ យុគសម័យនោះបានផ្តើមឡើងប្រហែល ៣៥០លានឆ្នាំកន្លងមក និងរយៈពេល ៨៩ លានឆ្នាំចុងក្រោយមានរុក្ខជាតិរាប់លានប្រភេទបានដុះឡើងបន្ទាប់មកពួកវាបានងាប់ទៅវិញ និងរលួយបន្តិចម្តងៗទៅជាស្រទាប់មួយយ៉ាងក្រាស់ ។ ក្រោយមកនីវ៉ូទឹកសមុទ្រមានការកើនឡើងលើភពផែនដីយើងនេះ ស្រទាប់រុក្ខជាតិរលួយទាំងនោះបានកប់ក្នុងស្រទាប់ភក់ និងខ្សាច់់យ៉ាងជ្រៅដែលផ្តាច់ចេញពីបរិយាកាសខាងក្រៅអស់ពេលយ៉ាងយូរ ស្រទាប់រុក្ខជាតិទាំងនោះបានក្លាយទៅជាធ្យូងថ្ម ។នៅយុគសម័យកើតធ្យូង បណ្ណង្គជាតិមានទ្រង់ទ្រាយធំៗ ដូចជាដើមឈើ និងរុក្ខជាតិដទៃ ។ គេឃើញសត្វពីងពាង ខ្យាដំរី កន្ទុំរុយយក្ស ហើយក្នុងល្បាប់ភក់មានត្រីរុក្ខជាតិ និងថលជលិក ។ មានសត្វមួយចំនួនទៀតបានវិវឌ្ឍជើងសំរាប់ហែលទឹក ។ នៅចុងយុគសម័យធ្យូងថ្មទឹកសមុទ្រចាប់ផ្តើមស្រកបន្តិចម្តងៗ ដោយឆ្លងកាត់រយៈពេលរាប់លានឆ្នាំដីកើតមានច្រើនឡើងៗ ។ ដូចនេះធ្យូងថ្មដែលយើងប្រើសព្វថ្ងៃនេះ បង្ហាញពីការមកដល់សម័យកាលនៃពួកសត្វដាយណូស័រ ។

ពត៌មានតាមទូរទស្សន៍នៅលើពិភពលោកបាននាំយករូបភាព កញ្ចូមអណ្តូងប្រេងនៅប្រទេសគូវ៉េត មកចាក់ផ្សាយទូរទស្សនិកជន ដែលបង្ហាញពីអណ្តាតភ្លើងកំពុងឆេះឡើងដើម្បីទាញយកហ្គាស និងប្រេងឆៅប្រេងចេញពីក្នុងដីបាតសមុទ្រ ។ អណ្តាតភ្លើងទាំងនោះឆេះជាប់ជានិច្ចដោយចំហាយប្រេង និងហ្គាសក្នុងស្រទាប់ផែនដី ហៅថាមេតាន ។ គេយកបានប្រេងឆៅ និងធ្យូងថ្មនៅដំណាក់ចុងក្រោយ ។ នៅក្នុងដីកន្លែងកើតប្រេងជាអាងមួយយ៉ាងធំមានកំណើតឡើងនៅយុគសម័យដាយណូស័រ ។ បន្ទាប់ពីសំណង់គ្រឹះកញ្ចូម (សំណង់ខ្ពស់លើមាត់អណ្តូងប្រេង) គេខួងចូលទៅក្នុងដីដោយឆ្លងកាត់បីតំណាក់កាលគឺមេតាន ប្រេង និងទឹកអំបិល ។ តាមធម្មតាដំណាក់នីមួយៗខណ្ឌពីគ្នាដោយស្រទាប់ថ្ម ខូងឆ្លងកាត់ស្រទាប់ទី១ គឺហ្គាសមេតានធម្មជាតិ ។ បន្ទាប់មកឆ្លងកាត់ក្រោមស្រទាប់ហ្គាស គឺប្រេងឆៅ ។ ដំណាក់ចុងក្រោយគឺទឹកប្រៃ ។

តំបន់មានព្រិលធ្លាក់ច្រើននៅរដូវក្តៅ បើសីតុណ្ហភាពមានកំរិតមិនខ្ពស់ជាងចំណុចកកទេ ព្រិលទាំងនោះមិនអាចរលាយបានទេ ។ ផ្ទុយទៅវិញវាប្រមូលផ្តុំគ្នាទៅជាទឹកកក ហើយទឹកកកទាំងនោះផ្តុំគ្នាបានជាផ្ទាំងទឹកកកមានសណ្ឋាន ដូចជាទន្លេយ៉ាងធំ ផ្ទាំងទឹកកកទាំងនោះរអិលធ្លាក់ពីទីខ្ពស់មកក្រោមបង្កើតបានជា ជ្រលងផ្លូវខ្លះៗមានរាងដូចអក្សរ U ។ កន្លែងមានថ្មធំៗពេលទឹកកកចាប់ផ្តើមរលាយថ្មទាំងនោះបានលេចចេញរកេតកូតពីស្រទាប់ទឹកកក ។ ទឹកកកផ្នែកនៅសល់បន្តហូរតាមផ្លូវមួយឆ្ពោះទៅសមុទ្រ វាននឹងរលាយអស់ពេលដល់សមុទ្រ ។

ផែនដីវិលជុំវិលខ្លួនឯងផង និងវិលជុំវិញព្រះអាទិត្យផង តាមរបត់គន្លង រាងអេលីប ។ ដំណើរមួយជុំ (រឺរង្វិលជុំ) ព្រះអាទិត្យមានរយៈពេល ៣៦៥ថ្ងៃ និង៦ម៉ោង ដែលហៅថាឆ្នាំត្រូពិច រឺឆ្នាំសុរិយគតិ ។ ដោយសារអ័ក្សទ្រេតរបស់ផែនដី និងរង្វាលជុំនេះធ្វើអោយផែនដីទទួលពន្លឺព្រះអាទិត្យមិនស្មើគ្នាទេ ។ផលចេញពីរង្វាលជុំវិញព្រះអាទិត្យគឺលើលែងពេលសមរាត្រី ចំនួន២ ថ្ងៃនៅតំបន់អេក្វាទ័រចេញ ក្រៅពីនេះ រយៈពេលថ្ងៃ និងពេលយបមិនស្មើគ្នាទេ ។ ពីថ្ងៃទី២១ មីនាទៅដល់ថ្ងៃ២៣ កញ្ញារយៈពេលថ្ងៃវែងជាង រយៈពេលយប់នៅអឌ្ឍគោលខាងជើង ។ តែពីថ្ងៃ២៣ កញ្ញាទៅដល់ថ្ងៃ២១ មីនាដំណើរខាងលើនេះមានលក្ខណផ្ទុយគ្នាវិញនៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូង ។ ថ្ងៃ ២១ មីនាជាសមរាត្រី វាផ្តើមអោយមាននិទាយរដូវ នៅអឌ្ឍគោលខាងជើង និងសរទរដូវនៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូង នៅអំឡុងពេលនេះរយៈពេលថ្ងៃវែងជាងពេលយប់រហូតដល់ថ្ងៃ២២ មិថុនា ស៊ុលស្ទីសររដូវក្តៅ (វស្សានរដូវ) នៅពេលនោះពេលថ្ងៃខ្លីជាងពេលយប់ ។ រយៈពេល៩៣ ថ្ងៃរដូវក្តៅ មាននៅអឌ្ឍគោលខាងជើង និងសិសិរដូវមាននៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូង រហូតដល់ថ្ងៃ២៣ កញ្ញា កើតមានសមរាត្រីលើកទី២ និងនិទាយរដូវមាននៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូង ។ ចាប់ពីថ្ងៃ២២ ធ្នូ សមរាត្រីលើកទី២ ពេលថ្ងៃមានរយៈពេលវែង សិសិររដូវ មាននៅអឌ្ឍគោលជើង វស្សានរដូវនៅអឌ្ឍគោលខាងត្បូងពេលយប់មានរយៈពេលខ្ចីរហូតដល់ថ្ងៃ២១ មីនាដែលជាសមរាត្រីថ្មី ។