ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ច (Economic System) គឺជាប្រព័ន្ធនៃផលិតកម្ម ការចាត់ចែង ធនធាន និង ការបែងចែកទំនិញ និងសេវាកម្មនៅក្នុងសង្គមមួយ ឬតំបន់ភូមិសាស្រ្តណាមួយ ។ ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចនៅលើសាកលលោកត្រូវបានបែង ចែកចេញជា ៤ ប្រភេទធំៗ គឺប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចប្រពៃណី (Traditional Economic System) ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចផែនការ (Planned Economic System) ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ (Market Economic System) និង ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចចម្រុះ (Mixed Economic System)។ ឥឡូវនេះ យើងនឹងសិក្សាតែទៅលើប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ (Market Economic System) ប៉ុណ្ណោះ។ តើប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ (Market Economic System) គឺជាអ្វី ? ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ គឺជាប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចមួយ ដែលរាល់ការសម្រេចចិត្ត ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងការកំណត់តម្លៃលើទំនិញ និងសេវាត្រូវបានធ្វើឡើងដោយការព្រមព្រៀងគ្នារវាងអ្នកលក់ និងអ្នកទិញ ដែលគោលការណ៍នេះ រដ្ឋាភិបាលអាចធ្វើអន្តរាគមន៍តិចតួច ឬក៏មិនមានផង ។ ផ្អែកទៅលើរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ ១៩៩៣ កម្ពុជា គឺជាប្រទេសមួយដែលអនុវត្តប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ ដែលបើកទូលាយឱ្យពលរដ្ឋមានសិទ្ធិលក់ដូរផលិតផលរបស់ខ្លួនដោយសេរីនៅលើទីផ្សារ លើកលែងតែទំនិញឬសេវាកម្មទាំងឡាយណា ដែលត្រូវបានហាមឃាត់ដោយច្បាប់ ។ នៅក្នុងប្រព័ន្ធទីផ្សារសេរី អ្នកលក់និងអ្នកទិញអាចធ្វើប្រតិបត្តិការជួញដូរដោយសេរី នៅពេលដែលពួកគេព្រមព្រៀងគ្នាលើតម្លៃនៃទំនិញឬសេវាកម្ម ។ ជាឧទាហរណ៍ សន្មត់ថាអ្នកលក់មានបំណងចង់លក់ម៉ូតូរបស់ខ្លួនក្នុងតម្លៃ $១.៨០០ ហើយអ្នកទិញមានបំណងទិញម៉ូតូនោះក្នុងតម្លៃ $១.៧០០ ។ ប្រតិបត្តិការនៃការលក់ទិញនេះនឹងកើតមានឡើង នៅពេលដែលពួកគេព្រមព្រៀងគ្នានៅក្នុងតម្លៃណាមួយនោះ ។ ជាការពិតណាស់ មូលដ្ឋានគ្រឹះទ្រឹស្ដីនៃសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារត្រូវបានបង្កើតឡើង និងអភិវឌ្ឍដោយអ្នកសេដ្ឋកិច្ចសម័យបុរាណ មានដូចជា លោក អាដាម ស្មីត (Adam Smith-1723-1790) លោក វីត រីកាដូ (David Ricardo-1772-1823) និង លោក ហ្សង់ បាទីស សេ (Jean-Baptiste Say-1767-1832) ជាដើម ។ ពួកគេជឿជាក់ថា ការគាំពារនិយម និងការធ្វើអន្តរាគមន៍ពីរដ្ឋាភិបាលនឹងនាំឱ្យកើតមានឡើង នូវអប្រសិទ្ធភាពសេដ្ឋកិច្ច(Economic Inefficiencies) ដែលកិច្ចការនេះ នឹងធ្វើឱ្យជីវភាពប្រជាជនកាន់តែលំបាក ។ ខាងក្រោមនេះ គឺជាលក្ខណៈទាំង ៦ យ៉ាងរបស់សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ ៖
• ទ្រព្យសម្បត្តិឯកជន (Private Property) ៖ ភាគច្រើនទំនិញ និងសេវាកម្ម គឺជាកម្មសិទ្ធិរបស់បុគ្គលឯកជន ។ ម្ចាស់កម្មសិទ្ធិអាចធ្វើកិច្ចសន្យាស្របច្បាប់ ដើម្បីទិញលក់ ឬជួលទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ពួកគេ ។ យើងអាចនិយាយ មួយបែបទៀតថា ម្ចាស់កម្មសិទ្ធិមានសិទ្ធិពេញលេញក្នុងការទទួលបាននូវផលប្រយោជន៍ពីទ្រព្យសម្បត្តិ ដែលជាកម្មសិទ្ធិរបស់ពួកគេ ។
• សេរីភាពនៃជម្រើស (Freedom of Choice) ៖ ម្ចាស់កម្មសិទ្ធិមានសេរីភាពពេញលេញក្នុងការផលិតលក់ និងទិញទំនិញ និងសេវាកម្មនៅក្នុងទីផ្សារប្រកួតប្រជែង ។ លក្ខខណ្ឌពីរដែលពួកគេត្រូវបំពេញ គឺទី១ តម្លៃដែលពួកគេមានឆន្ទៈ (បំណង) ក្នុងការទិញលក់ និងទី ២ គឺចំនួននៃធនធានដែលពួកគេមាន ។
• បុព្វហេតុនៃផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ (Motive of Self-Interest) ៖ រាល់បុគ្គលទាំងឡាយតែងតែលក់ទំនិញរបស់ពួកគេឱ្យទៅបុគ្គលដែលហ៊ានឱ្យតម្លៃខ្ពស់បំផុត ខណៈពេលដែលកំពុងចរចារពីតម្លៃ ។ ទោះបីជាហេតុផលនេះ ស្តាប់ទៅហាក់បីដូចជាអាត្មានិយម ប៉ុន្តែវាផ្តល់នូវអត្ថប្រយោជន៍ដល់សេដ្ឋកិច្ចនាពេលខាងមុខ ។ នោះក៏ព្រោះតែប្រព័ន្ធនៃការដេញថ្ងៃនេះ កំណត់នូវតម្លៃសម្រាប់ទំនិញ និងសេវាកម្មដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីតម្លៃនៅលើទីផ្សាររបស់ពួកគេ ។
• ការប្រកួតប្រជែង (Competition) ៖ សម្ពាធនៃការប្រកួតប្រជែងនឹងធ្វើឱ្យតម្លៃធ្លាក់ចុះហើយវាក៏ធានានូវការផ្តល់ ទំនិញ និងសេវាកម្មប្រកបដោយគុណភាព និងប្រសិទ្ធភាពផងដែរ ។
• ប្រព័ន្ធទីផ្សារ និង តម្លៃ (System of Markets and Prices) ៖ សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ គឺពឹងផ្អែកទៅលើទីផ្សារដ៏មានប្រសិទ្ធិភាពមួយ ដើម្បីលក់ទំនិញនិងសេវាកម្ម ។ ទីនោះគឺជាកន្លែងដែលអ្នកទិញ និងអ្នកលក់ទាំងអស់មានលទ្ធភាពស្មើគ្នាក្នុងការទទួលបានពត៌មានដូចគ្នា ។
• រដ្ឋាភិបាលដែលត្រូវបានកម្រិត (Limited Government) ៖ រដ្ឋាភិបាលមានតួនាទីក្នុងធានាថាទីផ្សារ គឺបើកនិងមានដំណើរការ ។ ជាឧទាហរណ៍ ក្រសួងពាណិជ្ជកម្ម គឺជាអាជ្ញាធរដែលទទួលបន្ទុកក្នុងការជំរុញសកម្មភាពពាណិជ្ជកម្ម និងដំណើរការជាប្រក្រតីរបស់ទីផ្សារ ។ ប៉ុន្តែក្រសួងមួយនេះមិនមានសិទ្ធិអំណាចក្នុងកំណត់តម្លៃ របស់ទំនិញ និងសេវាកម្មទាំងឡាយនៅលើទីផ្សារឡើយ ។

ប្រាក់បៀវត្សអប្បបរមា មិនត្រូវបានកំណត់លើគ្រប់វិស័យទាំងអស់នៃសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាទេ គឺបានតែលើវិស័យកាត់ដេរតែប៉ុណ្ណោះព្រោះថា ៖
• ដោយសារច្បាប់កំណត់មក
• វិស័យកាត់ដេរ គឺជាវិស័យដែលប្រើប្រាស់កម្មករច្រើន
• រដ្ឋាភិបាលបានយកវិស័យកាត់ដេរជាវិស័យមូលដ្ឋាន ។

កត្តាដែលនាំអោយមានអត្រាអតិផរណានៅកម្ពុជាមានកម្រិតទាបក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយនេះ គឺអាស្រ័យលើកត្តាចំនួនពីរ ៖
ក- កត្តាចម្បង
• ការរក្សាបានស្ថេរភាពអត្រាប្តូរប្រាក់
• ការរក្សាបានស្ថេរភាពតម្លៃប្រេង
• ការរក្សាបានតម្លៃកសិផលក្នុងមិនឲ្យធ្លាក់ចុះ
• គោលនយោបាយរដ្ឋាភិបាលធ្វើការឧបត្ថម្ភធន
ខ- កត្តាបន្ទាប់បន្សំ
• ស្ថានភាពនយោបាយក្នុងប្រទេសមានស្ថេរភាព សន្តិភាព
• អាស្រ័យលើទីផ្សារអន្តរជាតិ
• ភាពជាវិជ្ជមាន ទំនាក់ទំនង និងកិច្ចសហប្រតិបត្តិការសេដ្ឋកិច្ច ពាណិជ្ជកម្ម
កត្តាទាំងនេះពុំមានឥទ្ធិពលអាក្រក់ដល់ការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ចជាតិទេ ពីព្រោះអត្រាអតិផរណានៅមានកម្រិតទាប ដែលស្ថិតក្រោមខ្សែបន្ទាត់៥% ជាកម្រិតអតិផរណាមួយអាចគ្រប់គ្រងបាន ។ ប៉ុន្តែបើអតិផរណាលើកសិផល ឬផលិតផលក្នុងស្រុកធ្លាក់ចុះវាជាបញ្ហាមួយដែលមិនល្អទេ ។

ពិពិធកម្ម គឺជាការធ្វើឲ្យមានការផ្លាស់ប្តូរ និងមានតម្លៃដូចគ្នា ។ ឧ. ដំណាំស្រូវ គឺជាដំណាំដែលត្រូវការទឹកច្រើន ដូច្នេះរដ្ឋាភិបាលបានធ្វើពិពិធកម្មជំរុញឲ្យប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសដំណាំផ្សេងទៀត ដែលមានតម្លៃដូចអង្គរដែរតែត្រូវការទឹកតិច ។ វិស័យសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជានៅបន្តរឹងមាំ ខណៈដែលផ.ស.ស.ត្រូវបានព្យាករណ៍ថានឹងមានកំណើនប្រមាណជា៧% ក្នុងឆ្នាំ២០១៦ និង២០១៧ ។ ក្នុងកំណើននៃការនាំចេញផលិតផលកាត់ដេរក្នុងរយៈពេល៦ខែដើមឆ្នាំ២០១៦ គឺមានកំណើនខ្លាំង ។ ការនាំចេញក្នុងឆ្នាំ២០១៦ ត្រូវបានរំពឹងថានឹងមានកំណើនខ្ពស់ជាងឆ្នាំ២០១៥បន្តិច ។ កម្ពុជាអាចនឹងរក្សាបាននូវកំណើននៃការនាំចេញខ្ពស់ក្នុងឆ្នាំ២០១៦ និង២០១៧ នូវ២%សម្រាប់ការនាំចេញទៅប្រទេស អង់គ្លេស អាមេរិក និងជប៉ុន ។ ទោះបីជាការនាំចេញសម្លៀកបំពាក់ក្នុងឆ្នាំ២០១៥ មានកំណើនខ្ពស់ក៏ដោយក៏ការនាំចេញទំនិញសរុបរបស់កម្ពុជាមានការធ្លាក់ចុះបន្តិច ដូចនេះកម្ពុជាធ្វើពិពិធកម្ម ដោយនាំចេញផលិតផលផ្សេងទៀតមាន អង្ករ និងកៅស៊ូ ដែលធ្វើឲ្យកំណើនខ្ពស់ក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ។ ការនាំចេញរបស់កម្ពុជា ត្រូវបានធ្វើពិពិធកម្មបន្តបន្ទាប់ទាំងផលិតផល និងទីផ្សារនាំចេញ ពោលគឺពីការនាំចេញផលិតផល សំលៀកបំពាក់ ទៅផលិតផលផ្សេងៗ និងពីទីផ្សារអាមេរិក ទៅទីផ្សារផ្សេងទៀត ។ ចំណែកតម្លៃនាំចេញសំលៀកបំពាក់ធៀបនឹងការនាំចេញសរុបថយចុះពី៨៦%ក្នុងឆ្នាំ២០១១ មកត្រឹម៧៤%ក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ខណៈដែលចំណែកនៃផលិតផលនាំចេញផ្សេងទៀតបានកើនឡើងពី៧,៤% ទៅ២១,១%ក្នុងឆ្នាំ២០១៥ ។ ទិន្នន័យក្នុងរយៈពេល៦ខែដើមឆ្នាំ២០១៦ ក៏បានបង្ហាញពីនិន្នាការដូចគ្នានេះដែរ ។ ជាមួយគ្នានេះ ទីផ្សារចេញសំលៀកបំពាក់ក៏កំពុងមានការផ្លាស់ប្តូរ ដោយចំណែកទីផ្សារអាមេរិកធៀបនឹងទីផ្សារនាំចេញសរុបរបស់កម្ពុជាបានថយចុះជាបន្តបន្ទាប់ ស្របពេលដែលចំណែកទីផ្សារអឺរ៉ុប និងជប៉ុនកើនឡើង ។ សហភាពអឺរ៉ុបបានក្លាយជាប្រទេសដៃគូនាំចេញសំលៀកបំពាក់សំខាន់របស់កម្ពុជា ដោយសារតែកម្មវិធី (ទំនិញទាំងអស់លើកលែងតែគ្រឿងសព្វាវុធ) ដែលផ្តល់ភាពអនុគ្រោះផ្នែកពន្ធរាល់ការនាំចូលផលិតផលនានា មកពីបណ្តាប្រទេសដែលមានការអភិវឌ្ឍន៍តិច ។ ជាងនេះទៅទៀត កម្រៃត្រួតពិនិត្យការនាំចេញទៅសហគមន៍អឺរ៉ុបមានតម្លៃទាបជាងទៅអាមេរិក ។

ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំកន្លងមកនេះ វិស័យឧស្សាហកម្មមានកំណើនខ្ពស់ ហើយត្រូវបានរំពឹងថានឹងបន្តមានកំណើនខ្ពស់ក្នុងឆ្នាំ២០១៦ និង២០១៧ បើទោះជាវិស័យសំណង់មានការថយបន្តិចក្តី ។ អនុវិស័យធំៗចំនួន៣នៃវិស័យឧស្សាហកម្មនៅកម្ពុជាគឺ ៖
• វិស័យកាត់ដេរ
• វិស័យសំណង់
• វិស័យម្ហូបអាហារ ភេសជ្ជៈ និងថ្នាំជក់
គេចាត់ទុកថាអនុវិស័យទាំងនោះមានសារៈសំខាន់ព្រោះ ៖
• ជួយបង្កើនអត្រាកំណើនខ្ពស់ក្នុងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា
• ជួយកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រជូនប្រជាជន
• ផ្តល់ការងារជូនប្រជាពលរដ្ឋក្នុងស្រុក
• ជួយសំរួលរាល់ទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងសកម្មភាពសេដ្ឋកិច្ចទាំងអស់ ។ ថាសារៈសំខាន់នៃអនុវិស័យធំៗទាំងបីនៃវិស័យឧស្សាហកម្មកម្ពុជា ៖
• វិស័យកាត់ដេរ
– ជាជន្ទល់ទ្រទ្រង់វិស័យឧស្សាហកម្ម ចាត់ទុកជាសសរស្តម្ភមួយនៃវិស័យសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា
– ផ្តល់នូវផលិតផលកាត់ដេរខ្មែរសម្រាប់នាំចេញមាន ៣/4 នៃការនាំទំនិញសរុបរបស់កម្ពុជា
– ជួយលើកតម្កើងអត្តសញ្ញាណជាតិខ្មែរលើឆាកអន្តរជាតិ
– បង្កើតការងារជូនប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅក្នុងស្រុក
– ជួយបង្កើតអត្រាកំណើនខ្ពស់នៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា
– ជួយកាត់បន្ថយភាពក្រីក្រជូនប្រជាជនកម្ពុជា
• វិស័យសំណង់
– ចាត់ទុកជាសសរស្តម្ភមួយនៃវិស័យសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា